Herhangi bir patlama haberinde
‘gaz sıkışması’ ifadesi sık sık yer alır. Bir patlamaya ‘Gaz Sıkışması’
denilmesi yanlış bir ifadedir. Çünkü gaz kanunlarına göre bir gaz
kendiliğinden sıkışmaz. Gazları sıkıştırmak için kompresörler kullanılır.
Sanayide ve laboratuvarlarda kullanılan oksijen, azot, helyum v.b gaz tüpleri de
tüp içerisine belli basınçta bu gazların kompresörle sıkıştırılmasıyla
üretilirler. Ayrıca gaz kanunlarından Gay-Lussac yasasına göre gazların sıcaklığı
arttıkça basınçları artar ve sabit hacimde gazlar sıkışabilirler. ‘Gaz
Sıkışması’ diye yanlış bir şekilde ifade edilen durumda; yanıcı gazın patlayıcı
ortamda ateşleme kaynağı ile etkileşimi sonucu patlamasıdır. Patlayıcı ortam
ise; parlayıcı ve yanıcı nitelikteki gaz, toz buharın hava ile karışarak
patlayıcı kıvama geldikleri ortamdır.
Yanıcı gazın bu patlayıcı ortama
karışmasının sebebi; tesisattan sızıntı, gaz kaynağının vanalarının açık
kalması, uçucu maddelerin kapaklarının açık kalması veya dökülmesi, çöp veya
kanalizasyonda fermantasyon sonucu metan gazı oluşumudur. Yani gazın bulunduğu
ortada sıkışması değil, patlayıcı ortama genleşmesi söz konusudur. Patlama
yanabilir bir maddenin oksijenle ani bir biçimde kimyasal bir reaksiyona
girmesi sonucu yüksek miktarda enerjinin açığa çıkmasıdır. Ortama yanıcı gazın
genleşmesi sonucu şu hallerde patlama meydana gelebilir:
1- Ateşleme kaynağının bulunması: Kıvılcım, açık ateş, sıcak yüzey, elektrik
kontağı, statik elektrik v.b.
2- Gazın
hava ortamına en az alt patlama(LEL=Low Explosion Limit), en çok üst patlama
sınırına (HEL=High Explosion Limit) ulaşana kadar sızması. Patlama sınırları %
olarak hacimsel bir ifadedir. Ortamdaki gaz miktarı alt patlama sınırına
ulaşmamışsa veya üst patlama sınırını geçmişse patlama meydana gelmez. Örneğin
doğal gaz hacimsel olarak en az alt patlama sınırı %5’e, en çok üst
patlama limiti % 15’e kadar ortamdaki hava içerisine sızdığında patlama meydana
gelir. Alt ve üst patlama sınırları her gaz için değişiktir.
3- Havasız ortamlarda yanma gerçekleşmez. Dolayısıyla yanıcı gaz hava ortamına
sızmalıdır.
Bu üç şart aynı anda olmadığı
müddetçe patlama meydana gelmez. Dolayısıyla gaz sıkışması sonucu değil,
ortama yayılması sonucu belirtilen şartlarda patlama meydana gelir. Ancak
olası yangın halinde herhangi bir gaz tüpünün yüksek sıcaklıkta basıncının
artmasıyla sıkışması sonucu bulunduğu hacmin dışına çıkarak, ateşleme kaynağı
ile oksijenli ortamda birleşmesi sonucu patlama meydana gelebilir.
Özellikle kimya sektöründe bu tür
üzücü olayların yaşanması için iş güvenliği konusuna gereken hassasiyet
gösterilmelidir. Ürün güvenlik Formları (MSDS)’ında yazan tehlikeler göz önünde
bulundurularak gerekli tedbirler alınmalıdır. Her işin başı eğitim ilkesiyle bu
tür işlemelerde iş güvenliği ve patlayıcı maddeler hakkında periyodik
eğitimlerin verilmesi gerekmektedir.
Dr.Kimyager Hasan ÖZ
hasanmail@hotmail.com
