Doğal Deterjan Tariflerinin Kimyası

Doğal ürünlere talebin arttığı günümüzde, bu konuya duyarlılık gösterenler hem doğa hem de sağlık için temizlik ürünlerinde de daha az kimyasal kullanımına yönelmektedirler. İnternette arama yaptığınızda pek çok sitede doğal temizlik ürünü tarifi bulmanız mümkün. Tarifler genellikle karbonat, tuz, limon tuzu veya boraks üzerine kurulu. Bu yazımızda bu tarfileri vermekten çok bu tariflerin kimyasını açıklamaya çalışacağız.

Doğal deterjan Tariflerinde Kullanılan Maddeler

Soda: Bir çok doğal temizlik maddesi tarifinde soda denilmekte, fakat kimyasal olarak iki tür sodadan bahsetmemiz gerekir: Çamaşır sodası diye tabir edilen kimyasal sodyum karbonattır (Na₂CO₃). Yemek sodası olarak tabir edilen karbonat olarak bildiğimiz ise sodyum bikarbonattır (NaHCO₃).

Sodyum karbonat sert sulardaki kalsiyum ve mağnezyum iyonlarını tutarak; deterjan veya sabunun çökmesini engeller. Böylelikle kullanılan temizlik maddesinin daha aktif temizleme yapmasına katkıda bulur. Deterjan formülasyonunda yer alan yardımcı maddelerin görevini yapar. Deterjan formülasyonlarında aynı amaçla kompleks  fosfat bileşikleri kullanılmaktadır. Fakat arıtılmadan nehir, göl, deniz ortamına verilen fosfatlı atık sular özellikle durgun sularda sudaki oksijen miktarını azaltarak; ötrofikasyona neden olmakta ve su ortamındaki canlı yaşamının yok olmasına sebep olmaktadır.  Bu ötrofikasyon türü fosfat kirlenmesi olarak da bilinmektedir. Bu nedenle fosfata alternatif sodyum karbonat kullanımı çevre kirliğinin önlenmesine katkıda bulunmaktadır. Dahası temizlik maddeleri yumuşak sularda daha etkin temizlik geçekleştirdiklerinden daha az deterjan kullanımına katkıda bulur. Sodyum karbonat bir ölçüde de deterjan olarak görev yaparak; lekelerin ortamdan uzaklaştırılmasına katkıda bulunur. Yüksek alkalitesiyle iyi bir su yumuşatıcısı, fakat tek başına iyi bir deterjan değildir. Sabun, deterjan gibi maddelerle kombine edildiğinde iyi sonuç vermektedir. Özellikle doğal temizlik maddesi formülasyonlarında rendelenmiş zeytin yağlı sabun ile birlikte sodyum karbonat kullanımı suyu yumuşatarak sabunun temizleme gücünü arttırmasındandır.

Yemek sodası yani kabartma tozunun da beyazlatıcı, koku giderici, ve temizleme etkisi vardır. Kabartma tozu (NaHCO₃) krem temizleme maddelerinin kullanıldığı yerlerde rahatlıkla kullanılabilir. Sodyum karbonat kimyasal özelliği gereği bulunduğu ortamın pH’sını nötralize eder. Nötralize ettiği ortamda tampon gibi hareket eder, ortmın pH’sında önemli değişmelere izin vermez. Leke giderici etkisi yanında, ortamı çizmeden temizler, mutfak, banyo, lavoboda ovarak temizlemeye uygundur. Kabartma tozunun ayrıca koku giderici etkide de bulunmaktadır. Buzdolaplarında, çöplüklerden, lavabolardan koku gidermek amacıyla kullanılabilir.

Tuz: Tuz iyi bir temizleyicidir. Temizlik amacıyla sofra tuzu (NaCI) kullanılabilir. Çözünürlüğe etki eden faktörlerden ikisi ortak iyon ve yabancı iyon etkisidir. Lekenin taşıdığı iyonlardan birini içeren bir kimyasal ortama ilave edilirse; lekenin çözünürlüğü azalır. Buna ortak iyon etkisi denir. Fakat lekenin taşımadığı bir iyon ilave edilirse; bu sefer de yabancı iyon etkisi de denilen tuz etkisi meydana gelir. Yabancı iyon bulunan ortamda az çözünen bileşiğin çözünürlüğü artar. Bu prensiple lekeli ortama ilave edilen tuz suyun temizleme gücünü arttırır. Diğer temizlik maddeleri ile kombine bir şekilde kullanıldığında onların temizleme gücünü arttırmaktadır. Diğer bazı doğal temizlik maddeleriyle temizlik amaçlı kullanılabilir.

Limon Tuzu: Sitrik asit limon tuzu olarak bilinmektedir. Sitrik asit metaller üzerindeki pas ve diğer lekeleri çözme özelliğine sahiptir. Bu nedenle metal yüzeylerin parlatılması amacıyla kullanılır. Sitrik asitin suyun yumuşatma etkisi de bulunmaktadır. Böylece temizleme etkisini arttırmaktadır. Bulaşıkların parlamasını sağlar.  pH’sı düşük olduğu için bakteriler üzerine öldürücü etkisi vardır.

Boraks: Na₂B₄0₇.10H₂0 kimyasal formülüyle ifade edilen boraks; su, oksijen, sodyum ve bordan meydana gelen doğal bir mineraldir. Antiseptik, antifungal, antibiyotik özellikleriyle güçlü bir doğal dezenfektandır. Mantar oluşumunu önlediğinden koku giderici olarak kullanılabilir, yine bu özelliğiyle küflenmeyi de önler. Boraks deterjan hammaddesi olarak kullanılmaktadır.  Boraks ve diğer boratlar sıcak su da hidrojen peroksite (H₂O₂) dönüşerek; beyazlatma, temizletme etkisine sahip olur. pH 9,5 civarıdır, bu özellik temizleme etkisini arttırmaktadır. Diğer kimyasallarla birlikte kullanıldığında tampon özellik gösterir. Mikroorganizları öldürme özelliğine sahiptir. Ayrıca böcek öldürücü etkiye de sahiptir. Tek başına temizlik amaçlı kullanılabildiği gibi, diğer doğal temizleme maddeleri ile kombine edilerek dah etkin bir şekilde kullanılabilir. İnternette kolaylıklık satın alınabilmektedir.

Doğal Sabun Türleri: Doğal temizleme maddesi olarak verilen tariflerin bazılarında bitkisel doğal sabunların rendelenek, amaca göre yukarıdaki maddelerle kombine edilerek kullanılması tavsiye edilmektedir. Sabunların temizleme gücü aslında deterjanlardan düşüktür. Bunun temel nedeni sabunların sert sularda temizleme gücünün zayıf olmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla suyun sertliğini giderici maddelerin kullanımı bu dezavantajı giderebilir. Örneğin sabun ile çamaşır sodası birlikte kullanırsa; temizlik aktivitesinin arttığı görülmektedir. Ancak burada kullanılacak sabunun içeriği son derece önemlidir. Zaten amacımız doğal temizlik sağlamak olduğu için sabunun da doğal olması, yapımında bitkisel yağların kullanılmış olması gerekmektedir.  Doğal temizlik maddesi yapımında kullanılan bir diğer sabun türü arap sabunudır. Arap sabunu doymamış yağ asitleri (ayçiçek yağı) ile KOH reaksiyonu sonucu elde edilir. Arap sabunu yapımında viskoziteyi ayarlamak için %5 oranında Na₂CO₃ ilave edilir. Katı sabunlara oranlara göre daha sıvıdır.

Bazı doğal temizlik maddesi tarifleri:

Kullanım alanı	Formül	Kullanım
Çamaşır temizliği	1 ölçü Boraks, 1 ölçü Çamaşır Sodası, ½ ölçü karbonat.	Makine ve elde yıkama için (elde yıkama için bu maddeleri 1 lt suda karıştırın)
Bulaşık temizliği	1 ölçü boraks,1 ölçü limon tuzu, ½ ölçü karbonat	Makine ve elde yıkama için (elde yıkama için bu maddeleri 1 lt suda karıştırın)
Yer Temizliği	2 lt sıcak su, 2 ölçü doğal zeytin yağlı sabun veya 1 ölçü arap sabunu , 1 ölçü çamaşır sodası, 1 ölçü boraks, ½ ölçü elma sirkesi.	Durulama gerektirmez.
Banyo metal yüzeyler	1 ölçü tuz, 1 ölçü karbonat	Çizmeden temizler
Banyo genel temizlik	1 ölçü boraks, ½ ölçü çamaşır sodası, ½ ölçü karbonat, 1 ölçü doğal sirke	Püskürme şişesine koyup kullanabilirsiniz.
Halılarda kötü koku engelleme	1 ölçü boraks, 1 ölçü karbonat	Halı yüzeyine serperek 3-4 saat sonra süpürün.
Ölçü: 1 su bardağı, Bu formüllerin hepsine güzel koku vermesi amacıyla limon, çam,lavanta, defne yağı gibi doğal koku maddeleri ilave edilebilir. Kokunun keskinliğine göre 10-15 damla eklenebilir.

Sonuç:

Doğal yaşamı amaçlıyor, kendimizi ve çevremizi kimyasallardan arındırmayı amaçlıyorsak; anneannelerimizin uyguladığı yöntemlere geri dönmemiz gerekir. Temizlik teknolojisindeki gelişmeler üstesinden gelinemeyecek lekenin olmadığını göstermektedir. Ancak her kolaylığın ve rahatın bir bedeli olması gerekir. Kimyasallarla zahmetsiz temizliğe alışmış insanlar bu doğal temizlik yöntemlerine ilk etapta adapte olamayabilir, temizlik etkinliğinden memun kalmayabilirler.

Dr.Kimyager Hasan ÖZ

hasanmail@hotmail.com