Mürekkebin bir çok türü ve tanımı
vardır. Basit bir tanımla mürekkep, yazı veya baskı yapmak için kullanılan,
sıvı veya yarı sıvı bir malzemedir. Mürekkepler renkli veya renksiz, su bazlı
veya organik bazlı olabilir. Tükenmez kalem mürekkebi, jel kalem mürekkebi,
dolma kalem mürekkebi gibi mürekkepler su bazlıdır, yani içeriğindeki
kimyasallar suda çözülmüştür. Bazı hallerde mürekkebin daha hızlı kuruması için
uçucu organik solventler ilave edilmektedir. Bunlar organik bazlı mürekkepler
olarak isimlendirilmektedir. Mürekkepler genelde demir sülfat ve tannik asit ve
gallik asit gibi asit karışımı ihtiva ederler. Ayırca renklendirici boyar
maddeler, katkı maddeleri, bağlayıcı ve taşıyıcı maddeler içerirler. Günümüzde
en çok kullanılan mürekkep, gallik asit, demir(II)sülfat ve tartarik asidin
suda çözünmesiyle hazırlanan mavi-siyah mürekkeptir. Tükenmez kalem
mürekkeplerinde boyar maddeler de kullanılır. Dolma kalemlerde boyar madde
dolma kalemin ucunu tıkayabileceğinden boyar madde kullanılmaz. Stampa
mürekkepleri gibi uygulandığı ortam üzerinde kuruması istenilen mürekkeplerin
bileşimi tükenmez kalem mürekkebi bileşimine benzemesine rağmen uçucu, düşük
viskoziteli organik çözücülerde çözünmesiyle hazırlanırlar. Matbaa mürekkepleri
de stampa mürekkepleri organik bazlıdır, petrol türevi çözücüler ve hızlı
kurumayı sağlamak amacıyla yardımcı maddeler içeriler. Sonuç itibariyle mürekkebin bileşimi
kullanılacağı amaca ve ürüne göre değişmektedir.
Mürekkep yapısı itibariyle
döküldüğü ortamda kalıcıdır. Mürekkep lekesi çoğu zaman başımızın belası olur
ve temizlemek zordur. Çünkü kullanılan mürekkebin bileşimini tam olarak
bilmemizin imkanı yoktur. Mürekkep lekesi çıkarmada mürekkebin bileşimi kadar,
döküldüğü ortamında kimyasal yapısı oldukça önemlidir. Çünkü mürekkep içerindeki kimyasal maddelerle
ortamdaki kimyasal maddeler arasında bir bağ oluşcak ve bu bağın kuvvetine göre
ortamdan uzaklaştırılması kolay veya zor olacaktır. Örneğin pamuk lif
üzerindeki mürekkep ile deri kumaş üzerindeki mürekkep lekesinin kalıcığı
birbirinden farklı olacaktır. Yapısındaki kimyasallara ve bu kimyasalların
çözünürlüklerine bağlı olarak; su bazlı mürekkep lekelerini çıkarmak, organik
bazlı mürekkep lekelerin oranla görece daha kolaydır.
‘Polar çözücüler polar maddeleri,
apolar çözücüler apolar maddeleri iyi çözeler. İyonik maddeler polar
çözücülerde iyi çözünürler. Molekülün bir
kısmında elektron fazlalığı ve bunun sonucu olarak da kısmi negatif yük, bir kısmında ise
elektron noksanlığı ve bunun sonucu olarak da kısmi pozitif yük görülen
moleküllere polar moleküller denir. Öte yandan elektron dağılımı kutuplaşma
göstermeyen moleküllere polar olmayan moleküller veya kısaca apolar moleküller
denir. Su polar bir çözücüdür, karbon tetraklorür (CCI4) apolar bir
çözüdür. Karbon tetraklorür su içerisinde çözünmez.’ Mürekkep lekesi dahil tüm
lekelerin çıkarılmasında bu temel kimya prensibinden yararlanmaktayız.
Bazı çözücü molekülleri polarlık
ve apolarlık özelliklerini birlikte gösterebilirler.
Alkol böyle moleküllerdir. Molekülün karbon - hidrojen bağları apolar, oksijen
- hidrojen ve karbon - oksijen bağları ise polar özelliktedir. Bir başka
deyişle molekülün bir ucu polar özellik, öteki ucu ise apolar özellik gösterir.
Dolayısıyla alkol çeşitleri hem polar hem de apolar maddeler için iyi bir çözücüdür. Bu
özelliğinden yararlanılarak; alkoller ve bu özellikteki diğer maddeler su bazlı
mürekkep lekelerinin çıkarılmasında kullanılabilir.
Mürekkep lekesi çıkarma yolları:
Öncelikle mürekkep lekesine erken müdahale oldukça önemlidir. Leke oluştuğu an
müdahale edilirse çıkarmak o kadar kolay olur. Mürekkep lekesi olan
kıyafetinizin maddi değeri çok yüksek değilse bu lekeyi kendiniz çıkartmayı
deyebilirsiniz. Ancak pahalı bir elbise ise hiç uğraşmayıp, işi profesyonel
kuru temizlemecilere ve bu iş için üretilmiş profesyonel leke çıkarıcı ürünlere
bırakınız.
1)
-Öncelikle mürekkep lekesi
çıkaracağınız kumaşın altına beyaz kağıt havlu koyunuz ve kumaşn diğer
yerlerine sıvı dağılmayacağından emin olun.
-Bir parça pamuğu denatüre metil
alkol (ispirto), etil alkol veya izopropil alkole batırarak; leke üzerine hafif
hafif uygulayınız. Uygulama sırasında sürtmek, çitilemek kıyafetin lif yapısına
zarar verebilir. Alkol mürekkebin pigment maddelerini nötralize ederek; su ile
uzaklaştırılmasını sağlar. Pamuk mürekkeple kirlendikçe; pamuğu değiştiriniz.
Pamuğa artık mürekkep geçemeyinceye kadar bu işlemi tekrarlayınız ve yaklaşık
30 dakika alkolün yüzey üzerinde kalmasını sağlayınız. Sonra soğuk su ile
yıkayınız. Kalıcı mürekkep lekelerini çıkarmak döngüsel ve uzun bir süreçtir.
Bu nedenle sabırla bu işlemi tekrar edip, ardından normal deterjan yıkma işlem
yapılmalıdır.
Not: Denatüre alkol; alkolün içilmesini
ve içki imalinde kullanılmasını önlemek amacıyla, içine renk ve/veya koku
ve/veya tat veren, ancak girdi olarak kullanılacağı imalata zarar vermeyen
maddelerden bir veya birkaçının katılması işlemini ifade eder.
2)
-Sentetik olmayan giyisiler için
yukarıdaki işlem amonyakla da yapılabilir: Alkol(denatüre alkol):Amonyak; 2:1
oranında karıştırılır. İçerisine bir miktar sirke (asetik asit) ilave edilip,
elde edilen çözelti (1) nolu işlemdeki gibi tekrarlanır. Sonra normal yıkama
gerçekleştirilir. Burada amonyak polar bir madde olduğundan elde edilen karışım
çözeltisinin toplam polaritesini arttırmaktadır.
Not: Mürekkep lekesini çıkarmak için
normal sabun yerine deterjan kullanılması gerekmektedir. Çünkü deterjan
üçerindeki yüzey aktif maddeler mürekkep lekesinin lif üzerinden çıkmasını ve
deterjan molekülleri içerisine hapsedilerek ortamdan uzaklaşmasını sağlar.
Aynı işlemi alternatif olarak;
aseton, alkol bazlı saç spreyi, traş losyonu ile gerçekleştirebilirsiniz. Eğer
temizleyeceğiniz kumaş beyazsa; renk ağartımından korkmuyorsanız hidrojen peroksit (H2O2) ile de benzer uygulamayı
gerçekleştirebilirsiniz. Benzer işlem
aynı şekilde gliserin ile de gerçekleştirilebilir. Fakat farklı olarak;
gliserinden sonra bulaşık deterjanıyla hafifce çiteleyip, sonra yıkama işlemine
geçmelisiniz.
Dr.Kimyager Hasan ÖZ
