Poliklorludibenzo-para-dioksinler
(PCDD), poliklorludibenzofuranlar (PCDF) ve poliklorlubifeniller (PCB) dioksin
ve dioksin benzeri maddeler olarak adlandırılmaktadırlar. Dioksinler,
hidrofobik özeliğe sahip, yıkımları zor ve doğada kararlı durumda bulunabilen
çevresel kirleticilerdir [1]. Dioksinlerin çok sayıda çeşidi olmasına ve her
birinin toksik etkisi olmasına rağmen en zehirli olanı 2,3,7,8-tetraklorodibenzo-p-dioksin
(TCDD)’dir [2].
Dioksinler doğal olarak bulunan
bileşikler değildir. Çeşitli endüstriyel faaliyetler sırasında oluşur, çevreye
zararlı olduğu kadar insan sağlığına da zararlıdır. Dioksinler klor veya brom
içeren endüstriyel üretim esnasında veye klor varlığında organik bir maddenin
yanması sonucu oluşurlar [3]. Endüstriyel işlerlerden yanma ve yakma işlemleri,
metal işleme ve eritme işlemleri, kimyasal üretim ve işleme işlemleri sırasında
dioksinler oluşmaktadır. Katı atık, hastane atıkları, tehlikeli atıkların
yakılması, açık yanma ve çimentodan tuğla yapımı sırasında dioksinler
oluşabilmektedir. Metal işleme ve eritme işlemleri, örneğin demir, kurşun,
çinko, bakır, mağnezyum ve titanyum eritilmesi ve işlemesi, çelik üretimi
sırasında dioksinler oluşabilir. Kağıt hamurunun beyazlatılması sırasında klor
ve klorlu bileşikler kulanılmaktadır. Kağıt hamurunun pişirilmesi sırasında bu
klorlu bileşikler dioksinlere dönüşmektedir. PVC, klorobenzen, halojenlenmiş
difenil eterleri, boya ve pigmentler gibi klorlu bileşikler ile klorun kimyasal
üretimi sırasında dioksinler oluşabilmektedir [4]. Dioksinler; hava yoluyla taşınarak su, toprak
ve bitkilerde katı ya da gaz fazında depolanmakta, özellikle hayvansal
dokularda ve toprakta daha yoğun bir şekilde birikmektedirler [1]. Dioksin
çoğunlukla insan vücuduna gıdalarla et, süt ve balık ürünlerinin tüketimiyle
alınmaktadır. 2011 yılında Almanya’da meydana gelen vakada; hayvan yemlerinde
dioksin kalıntısına rastlanmış, bu yemleri kullanan çiftliklerin yumurtaları
toplatılmıştı. Federal Tüketiciyi Koruma
Bakanlığı sözcüsü tavuk, hindi ve domuz çitfliklerinde kullanılan yeme,
sanayide kullanılan bir yan ürünün karışmasının, et ve yumurtada dioksin
oranının yükselmesine neden olduğunu saptadıklarını açıklamıştı [5]. Balık
ürünlerindeki dioksin kaynağının dioksinlerle kontamine olmuş, atık sular
olduğu düşünülmektedir. Bitkiler pestisler, havadaki dioksin kaynakları ve
toprağa bulaşmış vasıtasyıla dioksinlerle kontamine olmaktadır. Dioksinler
bitkide yaprağı saran mumsu tabakada birikmekte ve su ile yıkamayla uzaklaştırılamamaktadır.
Ülkemizde gıda kaynaklı
dioksinlerin limitleri ‘Türk Gıda Kodeksi Bulaşanlar Yönetmeliği’ ile
belirlenmiştir. Yönetmeliğin eklerinde et ve et ürünleri, balık ürünleri, tavuk
yumurtası ve yumurta ürünleri, hayvanlardan elde edilen katı yağlar, bitkisel
kaynaklı sıvı ve katı yağlar ile bebek ve çocuk ek gıdalarında bulunması
gereken maksimum dioksin miktarları verilmiştir [6].
Dioksinler insan ve vücudundan
kolaylıkla atılamamaktadır. Bu bileşikler hidrofobik karekterde oldukları için
suda çözünmezler. Yağda kolaylıkla çözündükleri için vücudun tüm doku ve
hücrelerine dağılabilirler. Yağ oranı yüksek olan kişilerden daha fazla dioksin
birikmektedir. Biyolojik yarılanma süreleri yaklaşık birkaç yıldır. TCDD için
bu süre yaklaşık 7-8 yıl, PCDF’ler için 1,4-13 yıldır [7]. Dioksinler, insan
vücudunda, başlıca karaciğerde metabolize edilerek, suda çözünen metabolitlere
çevrildikten sonra idrarla atılırlar.
Amerika Çevre Koruma Ajansı (US
EPA) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından dioksinler kanser yapıcı
kimyasal maddeler grubuna dahil edilmektedir. Amerika Çevre Koruma Ajansı (US
EPA) tarafından, hayvanlarda yapılan deneysel çalışmalar sonucunda, insanlarda
zararlı olabilecek en düşük vücut dioksin yükü, 14 ng/kg olarak belirlenmiştir.
Dioksin alımı, belirtilen düzeylerden ne kadar yüksekse, kanser riski de o
kadar fazladır [8]. İnsanlarda dioksine bağlı görülen anamoliler, vücutta
biriken miktar toksik doza ulaştığında meydana gelmektedir. Eğer toksik doza
ulaşamadan vücuttan atılımı söz konusu ise herhangi bir rahatsızlıklık
gözlenmemektedir. Herhangi bir yolla vücuda alınan dioksinler kan dolaşımına
geçerek; burada kısa süre kalırlar, burada kan proteinlerine bağlanarak; yağ
doku ve karaciğere taşınıp birikim yaparlar. Dioksinler DNA mutasyonuna sebep
olan aril hidrokarbon reseptörleri aktive ederek; kansere sebep olurlar
[7]. Dioksinlerin sebep olduğu başlıca
kanser türleri; sindirim, karaciğer ve göğüs kanserleridir. Anne kanında
bulunan dioksinin fetüse veya plesantaya geçmesi sonucu; gelişme bozuklukları,
lenfoid ve gonadal atrofi, kloroakne, hepatotoksisite, damak yarığı, kusurlu
böbrek oluşumu gibi doğuma ait bozukluklar meydana gelebilmektedir. Ayrıca anne sütünde dioksin bulunması halinde
bu toksik madde çocuğa aktarılmakta ve çocuklarda gelişim bozukluğu
gözlenebilmektedir. Ayrıca dioksinlere bağlı immunotoksisite, nörotoksisite ve
kardiyotoksisite, mide bulantısı, solunum güçlüğü, üreme bozuklukları, yüksek
tansiyon, deride akne tarzı lezyonlar ve astım meydana gelebilmektedir. [1,9].
Yüksek dozdaki dioksinler zehirleyici etkiye sahiptir. Örneğin; Ukrayna'da,
2004'teki seçimlerde en güçlü aday olan Viktor Yuşçenko dioksin ile zehirlenmişti. Birkaç
hafta içinde, yüzünde akne formunda lezyonlar gelişmiş ve derisi grimsi hale
dönmüştü. Yuşçenkonun vücudunda; insan vücudunda olması gerekenden 50 bin defa
daha fazla dioksin bulunmuştu. TCDD türü bir dioksin kullanılmıştı. TCDD
en zehileyici dioksin türü olarak bilinen bu madde Vietnam Savaşı sırasında
sivillere karşı kullanılmıştı. Ayrıca 1976 yılında SEVESO’daki kaza ardından
bölgedeki bir çok insan ve çocukların yüzlerinde klora bağlı akne oluşmuştu [10].
Dioksinlerin analizinde
genellikle kromatografik teknikler kullanılmaktadır. Ancak numune hazırlama
işlemi bir dizi ekstraksiyon basamağıyla gerçekleştirilmektedir. Kromatografik
yöntemlerde, yeterli sayıda referans standartları kullanıldığında, genellikle interferans
sorunu ile karşılaşılmamaktadır. Dioksin analizinde kullanılan GC veya GC-MS en
çok kullanılan kromatografik tekniklerdir.
Sonuç
Klorun karıştığı çok sayıda
karmaşık reaksiyonlardan dioksin oluşur. Dioksinler çevrede uzun süre kararlı
olarak kalabilirler. Bitkisel, hayvansal kaynaklarla, hava ve su yoluyla insana
geçerek, vücutta birikim yapabilir. Toksik doza ulaştığında başta kanser olmak
üzer çeşitli anamolilere sebep olmaktadır. Dioksinlerden kendimizi korumak için
kendimizce almamız gerek önlemleri şu şekilde sıralayabiliriz:
-Klor içeren pestisit ve
herbisitlerin kullanımından kaçınmak,
- Sebze ve meyvelerdeki klorlu
pestisit kalıntılarının uzaklaştırılması bol suyla yıkanması,
-PCV içeren kişisel ürün ve
oyuncaklardan uzak durulmak,
-Sigaranın kağıt rulosunda
bulunabilecek dioksin riskine karşılık sigara kullanmamak,
- Bir klorofenol türevi olan triklosan
bileşiği yapı olarak dioksinler çok benzemektedir ve dioksonlara
dönüşebilmektedir. Triklosan deodorant, diş macunu, traş kremlerinde,
antibakteriyel sabunları ve bulaşık deterjanlarında kullanılmaktadır. Triklosan (Triclosan,
5-chloro-2-(2,4-dichlorophenoxy)phenol ) içerek ürünlerden uzak durmak,
-Klorlu bileşik içeren ürünlere
temkinli yaklaşmak,
-Plastik her türlü kap belli
derecede ısıya mağruz kaldığında dioksin açığa çıkabilceğinden plastik kaplarda
gıdaları fırın veya mikrodalga ısıtmamak, sıcak gıdaları plastik kaplara
koymamak.
Kaynaklar
[1]
O. Çiftçi, Elazığ ve çevresinde tüketilen tereyağlarında dioksin ve benzeri
bileşik düzeylerinin araştırılması, Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimler Dergisi,
22(5):289-292, 2008.
[2]
M. Van den Berg, L.S. Birnbaum, M. Denison, M. De Vito, W. Farland, M. Feeley,
H. Fiedler, H. Hakansson, A. Hanberg, L. Haws, M. Rose, S. Safe, D. Schrenk, C.
Tohyama, A. Tritscher, J. Tuomisto, M. Tysklind, N. Walker, R.E. Peterson, The
2005 World Health Organization reevaluation of human and mammalian toxic
equivalency factors for dioxins and dioxin-like compounds, Toxicol. Sci. 93
(2006) 223–241.
[3]
RN. Hoover. Dioxin dilemmas, J Natl Cancer Inst., 91:745-746, 1999.
[4]
G. Bröker, P. Bruckmann, H. Gliwa, Study of dioxin sources in North
Rhine-Westphalia, Chemosphere, 38 (8): 1913-24, 1999.
[5]
Tavuk Yeminde Kanserojen Madde, http://www.ntvmsnbc.com/id/25167591/
[6]
Türk Gıda Kodeksi Bulaşanlar Yönetmeliği, 29.12.2011 tarih ve 28157 sayılı
Resmi Gazete, http://www.gkgm.gov.tr/mevzuat/kodeks/kodeks_yonetmelik/bulasanlar_yonetmelik.html.
[7]
J. Tuomisto, T. Vartiainen and J.T.
Tuomisto, Synopsis on Dioxins and PCBs, National Institute for Health and
Welfare,
[8]
P. Boffetta, K.A. Mundt, H.O. Adami, P . Cole, J.S. Mandel, TCDD and cancer: a
critical review of epidemiologic studies, Crit.Rev.Toxicol., 41(7): 622-36,
2011.
[9]
F. Şahbaz, J. Acar,. Dioksin ve Dioksinin Gıdalara Bulaşma Olasılıkları, Gıda,
18 (4) 243-245, 1993.
[10]
Dioksin Danger; Are the dioxins the most dangerous chemical in our environment?
