Bilinçli Deterjan Kullanımı

Deterjanlar, petrol türevlerinden elde edilen, temizleme ve arıtma özelliği bulunan, toz, sıvı veya krem durumunda olabilen kimyasal maddeler olarak tanımlanmaktadır. Deterjanlar günlük hayatımızda odukça büyük yere sahiptir. Burada deterjandan kasıt sadece çamaşır deterjanı değil, bulaşık deterjanı, sıvı sabun, yağ çözücü deterjanlar, ovma deterjanları, halı yıkama deterjanları...’dır.  Toplumumuzdaki yanlış algılardan biri; ‘fazla deterjan, daha iyi temizlik’ demek olduğudur. Fazla deterjan kullanmak daha iyi temizlik demek değildir. Su içerisinde çözünebilecek maksimum deterjan miktarı bellidir. Bu maksimum miktar aşıldığında fazladan ilave edilen deterjan suda çözünmez, kalıntı olarak kalır.  Deterjan türüne, kalitesine, kirin yoğunluğuna ve yıkama suyunun sertliğine bağlı olarak kullanılacak deterjan miktarı değişiklik gösterir. Gereğinden fazla deterjan kullanımı sağlık ve çevre açısından tehlikeli olduğu gibi ekonomik kayıplara da neden olmaktadır.

Çevre ve Deterjan

Neredeyse bir çok deterjanın formülasyonunda kompleks fosfat bileşikleri yer almaktadır. Bu fosfatlar suyun yapısında bulunan ve suya sertlik veren kalsiyum  ve mağnezyum iyonlarını tutarak deterjanların temizleme gücünü arttırmak için deterjanlara eklenmektedir. Deterjanın gücünü arttıran bu bileşikler çevre açısından son derece tehlikelidir. Arıtılmadan nehir, göl, deniz ortamına verilen fosfatlı atık sular özellikle durgun sularda sudaki oksijen miktarını azaltarak; ötrofikasyona neden olmakta ve su ortamındaki canlı yaşamının yok olmasına sebep olmaktadır.  Bu ötrofikasyon türü fosfat kirlenmesi olarak da bilinmektedir. Gereğinden fazla deterjan kullanmayarak fosfat kirliğinin azalmasına katkıda bulabiliriz.

Çevre açısından deterjanların bir diğer tehlikeside; deterjanların ana maddesi olan yüzey aktif maddelerin biyolojik parçalanabilirliğidir. Deterjan yapımında en çok kullanılan yüzey aktif madde olan LAB (lineer alkil benzen sülfonat) bakteriler tarafından daha kolay parçalanabilmektedir. Bu madde yağ asitlerinde olduğu gibi düz zincirli bir grup ihtiva eder ve LAB gibi düz zincirli karbon bileşikleri bakteriler tarafından daha kolay parçalanırlar. LAB gibi bakteriler tarafından kolay parçalanır yüzey aktif maddeleri yumuşak deterjan aktif maddesi olarak adlandırılmaktadır.  Dodesil Benzen (DDB) gibi dallanmış karbon bileşikleri ise bakteriler tarafından parçalanamamaktadır. DDB gibi bakteriler tarafından parçalanamayan yüzey aktif maddelere de sert deterjan aktif maddesi denilmektedir. AB mevzuatı gereğince deterjanlar 28 gün içerisinde en az %60 düzeyinde parçalanabilir olmalıdır. Parçalanmayan deterjanlar su kirliğine neden olmakta, bu kirli suların içme-kullanma sularına karışması sonucu insan sağlığı da etkilenebilmektedir. Bu nedenle deterjan üreticilerinin maliyet pahasına da olsa; parçalanabilirliği yüksek aktif maddeler kullanması gerekmektedir. Bu konuda tüketicilerin özellikle duyarlı olarak biyoparçalanabilirliği yüksek ürünleri tercih etmesi, bu konuda yetkili mercilerin düzenli denetimler yaparak; parçalanmayan ürünlerin kullanımını engellemesi gerekmektedir. Özellikle merdiven altı olarak tabir edilen açık olarak satılan deterjanlarda daha ucuz olduğu için DDB gibi biyolojik parçalanabilirliği düşük aktif maddeler kullanılmaktadır.

Deterjanlarda kullanılanılan çevre açısından bir risk oluşturan bir diğer kimyasal da klorlu bileşiklerdir. Deterjanların yapısında bulunabilen klorlu bileşikler organik ve sentetik maddelerle trihalometan bileşiklerini oluştururlar. Kloroform (CHCl₃), diklorobromometan (CHCl₂Br), dibromoklorometan (CHClBr₂) ve bromoformdan (CHBr₃) oluşan 4 bileşiğe toplam triholometanlar denilmektedir (TTHMs). Bu bileşiklerin kanserojen olduğuna dair şüpheler vardır. İçinde asılı partiküllerin yer aldığı sularda klorlama yapıldığında bu maddelerin oluşma ihtimali daha fazladır. Ayrıca deterjanların yapısında bulunan bu klorlu bileşikler suların temizlenmesini sağlayan yararlı bakterin ölümüne neden olduğu için çevre açısından tehlikelidir.

Deterjanlar ve Sağlığımız

Deterjan içerisinde bulunan yüzey aktif maddeler dışında temizleyici, beyazlatıcı, yumuşatıcı, köpürtücü, parlaklık verici ya da antiseptik özellik veren katkı maddelerinin insan vücuduna su, gıda ve diğer yollardan girdikdiğinde dokularda iritasyon sonucu olumsuz etkilere neden olabilmektedirler. Bu iritasyon sonucubir çok  kanser türü oluşabilmektedir.

Deterjanlar ortamdan kiri uzaklaştırdıktan sonra, temizlediği ortam üzerinde bir film tabakası oluştururlar ve çok iyi durulanmazsa bu film tabakası giderilemez. Aynı etki fazla deterjan kullanımında da görürlür. Bu film tabakasının içerdiği kimyasal maddeler; tabak, çatal, tencere gibi mutfak araç-gerçlerinde ise sindirim yolu ile çamaşırlarda ise cilt yolu ile insan vücuduna girmekte ve vücutta çeşitli etkiler gösterebilmektedir.  Sentetik deterjanların içerdiği aktif maddeler, kullanılma sırasına doğrudan doğruya deriye veya ter bezleri yolu ile cildin iç kısımlarına nüfuz eder ve çeşitli cilt hastalıkla­rına (eritem, foliküler nekroz gibi) yol açarlar. Sentetik deterjanlarla akut zehir­lenme çok azdır. Zehirleme etkileri düşüktür. Sindirim yo­lu ile bir kişinin yılda yaklaşık ola­rak 1 gram deterjan aldığı hesaplan­mıştır. Yapılan hayvan deneylerinde bu kadar alınan deterjanın belirgin bir zararlı etki gözlenmemiş­tir. Ancak sağlık açısından yine de deterjan kullanımı sırasında dikkatli olmak ve bilinçli davranmak gerekmektedir.

Deterjan kullanımı sırasında dikkat edilecek noktalar

Fazla deterjan kullanmak daha iyi temizlik demek değildir. Dolayısıyla gerektiği kadar deterjan kullanam gerekmektedir. Kullandığınız deterjan kaliteli ise ve temizlenecek kir ortda derecede ise çamaşırın kg başına 11 gr veya 18 ml derterjan kullanmanız yeterli olacaktır. Fazla deterjan kullanıldığında zaten makinenin deterjan haznesinde kalıntı kaldığını göreceksiniz. Ayrıca durulama performansı düşecek, su ve enerji sarfiyatı yükselecektir. Fazla deterjan kullanımına bağlı olarak köpük oluşumu artacak bu da atık suyun artım maliyetini arttırıcaktır. Fazla deterjan kullanıldığı ve durulama performansı düştüğü için temizlenen ortamdan ulaştırılamayan deterjanlar insan organizması ile temas sonucu insan sağlığı üzerinde de bazı etkilere sahip olabilecektir. Özellikle küçük çocuk ve bebeklerin kullandığı eşyaların temizliğinde bu hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir.

Son bir kaç yıldır deterjan sektöründe yeni bir uygulamaya geçildi: ‘Konsantre Deterjan’. Yüzey aktif madde miktarı arttırılmış, dolgu maddesi azaltılmış normal deterjanlardan daha az kullanılmasına rağmen aynı etkiyi gösteren deterjanlara konsantre deterjan denilmektedir. Bu deterjanlarla normal deterjanlara göre; eskisinden daha az deterjan kullanarak, aynı temizlemeyi sağlamak mümkündür. Konsantre deterjan fikri çevreyi korumak adına son derece önemli olmasına rağmen bazı fırsatçılar normal deterjanları konsatre gibi ambalajlayıp piyasaya sürmekte, tüketiciyi kandırmaktadır. Bu nedenle konsantre deterjan alırken dikkatli olmak gerekmektedir. Konsantre deterjanları kullanırken; normal detrejan kullanımından faklı olarak 1/3 oranında daha az kullanmalıyız. Aksi halde yukarıda belirtilen zararların önüne geçemeyiz.

Aynı durum bulaşık makinesi tabletleri için de geçerlidir. Makine üreticisinin önerdiği ölçüde deterjanı kullanmalıyız. Ayrıca diğer kullandığımı halı şampuanı, oto yıkama deterjanı, yüzey deterjanı v.b deterjanların fazla kullanımı kullanılan yüzeye zarar verebilir. Ayrıca deterjan kalıntısı kalmaması için çok iyi durumlamak da son derece önemlidir.

Açık satılan pek çok deterjanda parçalanamayan aktif madde kullanılmakta ve aktif madde oranı düşük tutularak, dolgu maddesi arttırılmaktadır. Böyle bir deterjan hem temizleme gücü düşük hemde çevre açısından teklikelidir. Bu nedenle böyle deterjanları tercih etmeyerek hem ekonomik katkı sağlar, hem de çevreye zarar vermemiş olursunuz. 

Dr.Kimyager Hasan ÖZ

hasanmail@hotmail.com