Fitalatlar:
Fitalik Asit Esteri Deyip Geçmeyin!
Modern dünyada kimyasal
maddeler günlük hayatımızın her noktasına hakim. Kimyasalların kısa vadeli
sorunlara yol açtığını bilsek de birkaç asır sonra insanlığın başına neler
getireceklerini bilmiyoruz. Bu kimyasal maddelerden biri de fitalatlar…
Oyuncaklarda, alışveriş
torbalarında, kişisel bakım ve kozmetik ürünlerinde, ayakkabı malzemesinde, tıbbi
cihazlar ve malzemelerde (serum ve kan torbaları vb.), alüminyum folyolarda, deterjanlar, kablo
ile kırtasiye ürünlerinde yaygın olarak kullanılan fitalatlar; polivinil
klorürü (PVC) yumuşatmak için kullanılan kimyasallaradır. Diğer bir uygulama
alanları ise poliüretan (PU) ve baskı mürekkepleridir.
Fitalatlar fitalik asit
esterleridir. Uzun polivinil moleküllerinin birbirleri üzerinde kaymasına izin
vererek; polivinil klorürün (PVC) yumuşamasını sağlarlar. Suda düşük, yağda
yüksek çözünürlüğe sahiptirler ve uçuculukları düşüktür.
Fitalatların sekiz türü
olmasına karşın sanayide en az altı türünün kullanıldığı bilinmektedir. Di(2-etilhekzil) fitalat (DEHP) en yaygın
kullanılan fitalat türüdür.
Fitalatlar hangi ürünlerde kullanılmaktadır?
Yapı gereçleri, gıda
ambalaj gereçleri, tekstil ürünleri, oyuncaklar, biberon ve emzikler gibi bebek
bakım ürünleri, kan torbası, IV sıvı torbaları, enfüzyon seti seti gibi tıbbi
ürünler, kozmetikler, parfümler, ve sabunlar gibi yaygın ve büyük hacimlerde kullanılan
kişisel bakım ürünleri, alış-veriş torbaları, ayakkabı malzemeleri,
deterjanlar, kırtasiye ürünler, çatı izolasyon malzemesi, kablo yalıtkan
malzemelerinde kullanılmaktadır.
Sağlık
Kanser geliştirme
açısından diethylhexyl phthalate (DEHP) tipi, gelişimsel bozukluklar açısından da
di-isononyl phthalate (DINP)’ tipleri sorumlu tutulmaktadır. Fitalatların
insanlara bulaşımı solunum, ağız yolu ya da cilt teması ile olabilmektedir. Fitalatlı
ürünlerin insanlar üzerindeki etkileri 1998’li yıllardan itibaren dünyaca ünlü
bilimsel komisyonlar tarafınca tartışılmaya başlanmıştır. Fitalatların
kanserojen etkiye sahip olduğu söylense de; fitalatlı ürünler üzerinde yapılmış
epidemiyolojik çalışmalar ve insan verilerine göre, bu ürünlerin doğrudan kanser yapıcı etkileri günümüze kadar
gösterilememiştir.
Endokrin sistem üzerine
de etkileri olduğu söylenen fitalatların doğumsal gelişim kusurları, dikkat
eksikliği, hiperaktivite, erken doğum, kısırlık, ergenliğe erken girme gibi
sağlık sorunlarından sorumlu olduğuna dair hayvanlar üzerinde yapılmış
çalışmalar mevcuttur.
Bazı epidemiyolojik
çalışmalar fitalatlar, dioksinler ve kalıcı organik kirleticilerin insanlarda
kan glikoz dengesini bozduğunu göstermiştir.
Michigan Üniversitesi
uzmanlarınca yapılan araştırmada 6-12 yaş erkek çocuklarda ve 40-60 yaş arası
erkek ve kadınlarda kanda fitalat seviyesi yükseldikçe, testosteron seviyesinin
azaldığı gözlenmiştir. Erkeklik hormonu olarak bilinen testosteron; kadın ve
erkeklerde beyin fonksiyonları, kemik yoğunluğu, fiziksel büyüme ve kalp
sağlığı üzerine etkilidir.
Ne
yapmalıyız?
Fitalatlar korunma
konusunda bireysel olarak yapabileceklerimizin yanında otoritenin idari
önlemleri alarak denetimleri yapması oldukça önemlidir. Zararlı ürünlerin
etiketlerde mutlaka belirtilmesi sağlanmalı, sağlık üzerine olumsuz etkilere
sahip ürünlerin kullanılması engellenmelidir. Ayrıca sıkı denetimlerle
kurallara uyulup uyulmadığı denetlenmelidir. Bireysel olarak da aldığınız
ürünlerin içeriğine dikkat etmeli, özellikle PVC içeren ürünlerden uzak durmaya
özen göstermeliyiz.
Dr.Kimyager Hasan ÖZ
Referanslar
1-
Nebesio TD, Pescovitz OH, Part
VII:Environmental effects on puberty. The role of endocrine disruptors in
pubertal development. İn:Walvoord EC, Pescovitz OH, (eds). When Puberty is
Precocious:Scientific and Clinical Aspects. New Jersey:Humana Press; 2007;
425-42.
2-
Frederiksen H, Skakkebek NE, Andersson
AM. Metabolism of phthalates in human. Mol Nutr Food Res 2007; 51:899-911.
3-
ATDSR. Toxicological Profile for
Diethylphthalate.Department of Healty an Human Services, Public Healty Sevice,
Agency for Toxic Substances and Disease Registry, Atlanta, USA, 1995.
4-
Kai H, Shono T, Tajiri T, Suita S.
Long-term effects of intrauterine exposure to mono –n-butyl phthalate on
reproductive function of postnatal rats. J Pediatr Surg 2005;40:429-33.
